Όπου η ιστορία, η καινοτομία και η συμμετοχή των κατοίκων συνεργούν
Πηγή: “Ηλεκτρονικό Περιοδικό “πρΟΤΑση”, 7 (41), σελ. 634-642, διαθέσιμο στο https://www.diaplous-autodioikisi.gr
Χρήστος Γιοβανόπουλος
Σύμβουλος στο πρόγραμμα Cultural H.ID.RA.N.T.-U.I.A.
Υποψήφιος διδάκτωρ Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας, Vrije Universiteit Amsterdam στο πεδίο «Υποδομές και Κοινωνική Αλληλεγγύη».
Η τοπική αυτοδιοίκηση θα μπορούσε πράγματι να αποτελεί πρόσφορο πεδίο για την προώθηση καινοτόμων δράσεων. Για έναν και απλό λόγο που δηλώνει ο ίδιος ο ορισμός της: γιατί είναι «τοπική» και «αυτοδιοίκηση». Για το γεγονός δηλαδή ότι είναι ο πολιτειακός φορέας και θεσμός διακυβέρνησης που (θα έπρεπε να) βρίσκεται πιο κοντά στον πολίτη, ή ορθότερα στους κατοίκους κάθε περιοχής, αξιοποιώντας ενδογενείς πόρους. Βέβαια οι καινοτομίες των δύο τελευταίων μεταρρυθμίσεων του χάρτη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στη χώρα μας έχουν συντελέσει ώστε να γίνει και λιγότερο τοπική και λιγότερο αυτοδιοικούμενη.
Η αναφορά γίνεται όχι για να εντρυφήσουμε στο κομβικό αυτό ζήτημα, δεν είναι της παρούσης, αλλά γιατί σχετίζεται με τη βασική φιλοσοφία καινοτομίας που διαπερνά το πρόγραμμα Cultural HIDRANT του Δήμου Χαλανδρίου. Που δεν είναι άλλη από τη διαμόρφωση όρων και την προώθηση συμμετοχικών και συνεργατικών τρόπων λειτουργίας και διακυβέρνησης αστικών και φυσικών πόρων και υποδομών. Αυτό το πνεύμα διακατέχει το πρόγραμμα αστικών καινοτομιών Cultural HIDRANT από την αρχή της σύλληψης του μέχρι το στόχο τα παραγόμενα του προγράμματος να τα διαχειρίζονται οι πολίτες μέσα από νέου τύπου συμμετοχικούς θεσμούς.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.
Αντικείμενο του προγράμματος Cultural H.ID.RA.N.T. είναι η ανάδειξη, αναζωογόνηση και επανεισαγωγή του Αδριάνειου Υδραγωγείου, σαν αρχαιολογικού μνημείου και τοπόσημου στην πόλη, σαν φορέα πολιτισμού και (τοπικής) ιστορίας, σαν ενεργού ακόμα υδάτινου φυσικού πόρου και υποδομής. Το έργο χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Urban Innovative Actions (UIA, Αστικών Καινοτόμων Δράσεων) του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης (ERDF), με συνολικό προϋπολογισμό τέσσερα περίπου εκατομμύρια ευρώ και διάρκεια τριών χρόνων (Ιούνιος 2020 – Ιούνιος 2023).
Η πρόταση Cultural HIDRANT (CH) του Δήμου Χαλανδρίου, ήταν μία από τις 11 που επιλέχτηκαν από το UIA να χρημοτοδοτηθούν ανάμεσα στις 222 που κατατέθηκαν. Αν και ο Δήμος Χαλανδρίου έχει τη συνολική εποπτεία και ευθύνη για το πρόγραμμα, η πρόταση συνδιαμορφώθηκε με 7 ακόμη εταίρους του CH: την ΕΥΔΑΠ, τον Συνεταιρισμό Εργαζομένων Commonspace, το αρχιτεκτονικό γραφείο Θ. Παπαγιάννης & Συνεργάτες, το Μεσογειακό Ίδρυμα για την Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA), την Όχι Παίζουμε – Urban Dig, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής και το Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πάντειου Πανεπιστημίου και με τη συμβολή δύο τοπικών συλλογικοτήτων του Συλλόγου Προστασίας Περιβάλλοντος και Ρεματιάς και της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας του Δήμου Χαλανδρίου. Εκτός από τις δύο αυτές συλλογικότητες του Χαλανδρίου, που συμμετέχουν από την αρχή, με το πρόγραμμα έχουν συνεργαστεί επίσης 12 σχολεία της περιοχής – από νηπιαγωγεία μέχρι λύκεια-, σύλλογοι γονέων και κηδεμόνων όπως και άλλοι σύλλογοι και ιδρύματα της περιοχής.
Βασική φιλοσοφία και στόχος του προγράμματος είναι η επανένταξη του Αδριάνειου Υδραγωγείου σε όλες του τις διαστάσεις στην καθημερινή ζωή και τον αστικό ιστό της πόλης. Η προσέγγιση αυτή διαφέρει από την απλή ανάδειξη του Αδριάνειου Υδραγωγείου σαν μνημείου για τουριστική ατραξιόν και πόλο έλξης επισκεπτών στην πόλη. Αντίθετα οι αστικές αναπλάσεις που θα γίνουν, οι μεγαλύτερες στο Χαλάνδρι μέχρι στιγμής συνολικής έκτασης 21.500 μ2, αποσκοπούν στη βελτίωση της ζωής των κατοίκων του Χαλανδρίου μέσω: α. δημιουργίας νέων κοινόχρηστων πράσινων χώρων, β. επέκτασης της πράσινης ζώνης και περιπατητικής διαδρομής της Ρεματιάς, γ. σύνδεσης της περιοχής του Συνοικισμού με το κέντρο της πόλης μέσω μίας συνεχούς ζώνης πεζοπορίας, δ. χρήσης του υγρού και πράσινου στοιχείου για τη δημιουργία μικροκλίματος -συμβολή στην αντιμετώπιση του φαινομένου του θερμοκηπίου.
Επίσης η ιστορική ανάδειξη του (αφανούς, καθ’ ότι υπόγειου) Αδριάνειου Υδραγωγείου, επεκτείνεται πέρα από τον χαρακτήρα του σαν αρχαίο μνημείο. Προσεγγίζεται ως συλλογική κληρονομιά μέσα από την καταγραφή της παρουσίας του στην πρόσφατη και παλαιότερη ζωή του Χαλανδρίου και των σχέσεων των κατοίκων της πόλης με αυτό. Στο πλαίσιο του Cultural HIDRANT και με συμμετοχή της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας και των πολιτών του Χαλανδρίου, επιστημονικών φορέων και ειδικών δημόσιων υπηρεσιών, έχει συσταθεί, υπό την επίβλεψη του MedINA, ένα ψηφιακό Τοπικό Αρχείο. Το www.archalandri.gr φιλοξενεί τεκμήρια και αρχειακό υλικό με αφετηριακούς άξονες την ιστορία του Αδριάνειου Υδραγωγείου και της υδροδότησης της περιοχής, όπως και μαρτυρίες των Χαλανδραίων για τη σχέση τους με το ρωμαϊκό αυτό μνημείο αλλά και με το στοιχείο του νερού στη ζωή τους στην πόλη τους.
Επιπλέον, το Αδριάνειο Υδραγωγείο επαναξιοποιείται σαν υδάτινος πόρος και υποδομή. Το αρχαίο αυτό ρωμαϊκό έργο αν και εγκαταλειμμένο είναι ακόμα ενεργό όσων αφορά την ικανότητα συλλογής -μέσω υδρομάστευσης- και τροφοδότησης με νερό για, μη πόσιμες, χρήσεις. Αυτή τη στιγμή το νερό του πάει χαμένο καταλήγοντας στο αποχετευτικό δίκτυο και από εκεί στη θάλασσα. Στα πλαίσια του Cultural HIDRANT δημιουργείται, σε συνεργασία με την ΕΥΔΑΠ, το πρώτο δίκτυο μη-πόσιμου νερού στην Ελλάδα μήκους 4 χιλιομέτρων. Το δίκτυο αυτό θα καλύπτει ανάγκες του Δήμου Χαλανδρίου, αλλά θα είναι διαθέσιμο και στους κατοίκους του. Κάτι που αποτελεί Ευρωπαϊκή καινοτομία. Η διάθεση του «Αδριάνειου» νερού θα γίνεται με δύο τρόπους: είτε με απευθείας σύνδεση με το νέο υπόγειο δίκτυο, είτε, για όσους διαμένουν μακριά από αυτό μέσω δημοτικών υδροφόρων που θα διανέμουν το νερό.
Με την αξιοποίηση του νερού για πρώτη φορά μετά το μεσοπόλεμο (και την έναρξη λειτουργίας του σύγχρονου συστήματος ύδρευσης Αθηνών – Πειραιώς) ξανα-αξιοποιούνται τα υπόγεια ύδατα της μητροπολιτικής Αθήνας. Τα οφέλη είναι πολλαπλά. Η εξοικονόμηση σε νερό υπολογίζεται βάση μετρήσεων σε 15.000 μ3 πόσιμου νερού και 25.000 μ3 νερού συνολικά. Οι ποσότητες αυτές σημαίνουν επίσης σημαντική εξοικονόμηση ενέργειας που απαιτείται για την άντληση, επεξεργασία και μεταφορά πόσιμου νερού (από Μόρνο και/ή Μαραθώνα) που μπορεί να αντικατασταθεί από νερό από το Αδριάνειο. Μία τέτοια μετάβαση, ενθαρρύνεται επίσης και με την εγκατάσταση 100 έξυπνων μετρητών όπου οι χρήστες «Αδριάνειου» νερού, θα μπορούν να γνωρίζουν τι πόσιμο νερό αντικαθιστούν με μη-πόσιμο και άρα ποιο το όφελος τους, το οποίο θα μεταφράζεται και σε οικονομικό, μια που η κοστολόγηση του μη-πόσιμου θα είναι χαμηλότερη. Αυτή η τεχνικού τύπου καινοτομία στην αξιοποίηση του Αδριάνειου, συμβάλλει σημαντικά στην προώθηση πολιτικών χρήσης των τοπικών φυσικών πόρων με γνώμονα τη βιωσιμότητα και την αειφορία τους, μέσα από μία λογική κυκλικής οικονομίας και καλλιέργειας συνηθειών ‘ορθής’ -περιβαλλοντικά και κοινωνικά- χρήσης των υδάτινων πόρων.
Η ανάπτυξη μίας περιβαλλοντικά και κοινωνικά εστιασμένης συνείδησης στην χρήση και διαχείριση των αστικών και φυσικών πόρων μίας περιοχής, και η καλλιέργεια του πολιτισμού και της καθημερινότητας που αυτό συνεπάγεται, τροφοδοτεί δύο ακόμα άξονες δράσεων του Cultural H.ID.RA.N.T. Ο πρώτος αφορά την υλοποίηση εργαστηρίων συμμετοχικού σχεδιασμού σε 13 σχολεία του Δήμου, ενώ ο δεύτερος την διοργάνωση ενός τοπικού φεστιβάλ. Η διενέργεια των σχολικών συμμετοχικών εργαστηρίων όχι μόνο αγκάλιασε κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα, αλλά και κάθε πλευρά του προγράμματος. Οι (εκατοντάδες) μαθήτριες και μαθητές, αλλά και οι εκπαιδευτικοί και γονείς, που συμμετείχαν σχεδίασαν από παιχνίδια και επικοινωνιακό υλικό (βίντεο, ηχητικά σποτ, αφίσες) μέχρι την ανάπλαση και το πρασίνισμα των σχολικών τους αυλών, τις δεξαμενές που θα φιλοξενήσουν το Αδριάνειο νερό, το διάκοσμο των δημοτικών υδροφόρων, αλλά και 1500 τμ των αστικών αναπλάσεων. Η έμπρακτη αυτή συμμετοχή στα παραγόμενα του προγράμματος όχι μόνο λειτουργεί παιδευτικά καλλιεργώντας μία άλλη αντίληψη, γνώση και συμπεριφορά όσων αφορά τη διαχείριση φυσικών πόρων και του αστικού χώρου, αλλά μπορεί να επιδράσει και στην δημιουργία άλλων σχέσεων ανάμεσα στους κατοίκους και τις πολιτικές αρχές μίας κοινότητας, ενός Δήμου – όταν αυτές δίνουν χώρο στους κατοίκους να συμμετάσχουν στη διαμόρφωση των πόλεων που ζούνε, και οι τελευταίοι βλέπουν τις ιδέες και ανάγκες τους να αποτυπώνονται στο δομημένο περιβάλλον της πόλης τους.
Το HIDRANT festival έχει αντίστοιχα τον διπλό στόχο ανάδειξης μίας περιβαλλοντικά και κοινωνικά δίκαιης κουλτούρας αλλά και δημιουργίας χώρων, ιδεών και καλλιτεχνικών εκφράσεων ανοιχτών στους κατοίκους του Χαλανδρίου. Το φεστιβάλ φιλοδοξεί έτσι να λειτουργήσει σαν πλατφόρμα ανάδειξης ενός πολιτισμού συμμετοχής και συνδιαμόρφωσης νέων σχέσεων με την κληρονομιά, την ιστορία και τη μνήμη της πόλης, με τους αστικούς, δημόσιους και κοινόχρηστους χώρους, με τους φυσικούς και υδάτινους πόρους της. Τα δύο τελευταία χρόνια έχει πραγματοποιηθεί, σαν ένθετο στο πετυχημένο δημοτικό φεστιβάλ Ρεματιάς, και συνδιοργανωθεί από τους εταίρους του προγράμματος, συνεργαζόμενες συλλογικότητες με αυτό, τα σχολεία του Χαλανδρίου, πολιτιστικούς και περιβαλλοντικούς συλλόγους, και καλλιτεχνικές ομάδες (όχι κατ’ ανάγκην τοπικές). Ο αποκεντρωμένος χαρακτήρας του φεστιβάλ, που λαμβάνει χώρα σε διάφορες γειτονιές του δήμου μέσα σε μία συμφωνημένη χρονική διάρκεια, ενισχύει τη συμμετοχή τόσο στις δράσεις του αλλά και στη συνδιοργάνωση του. Με αυτό τον τρόπο το HIDRANT festival λειτουργεί σαν πλατφόρμα ποικιλόμορφων (πολιτιστικά και αισθητικά) εκδηλώσεων γύρω από το θέμα των υδάτινων πόρων, του περιβάλλοντος και της ιστορίας της πόλης ενθαρρύνοντας την οικειοποίηση κοινόχρηστων δημόσιων χώρων (πάρκων, σχολικών αυλών) στις γειτονιές από συλλογικότητες των ίδιων των κατοίκων.
Όπως γίνεται κατανοητό, το Cultural HIDRANT, ακολουθεί μία διατομεακή αλλά ολοκληρωμένου τύπου προσέγγιση όσον αφορά την αναζωογόνηση του Αδριάνειου υδραγωγείου. Η υιοθέτηση και εξοικείωση με συνεργατικές και διαφανείς διαδικασίες διαβούλευσης και συν-σχεδιασμού δεν εξασφαλίζουν απλώς τη δυνατότητα εκτέλεσης ενός τέτοιου πολύ-επίπεδου έργου. Λειτουργούν και σαν δοκιμασία και πεδίο καλλιέργειας ενός άλλου τρόπου συνεργασίας και συμμετοχής των πολιτών στη διαχείριση των αστικών, φυσικών και ιστορικών πόρων μίας πόλης σαν κοινά αγαθά. (Στο βαθμό φυσικά που αυτό είναι δυνατό με τα περιορισμένα και κυρίως περιοριστικά ισχύοντα θεσμικά πλαίσια). Στο πλαίσιο αυτό και δεδομένης της λειτουργίας του δικτύου μη-πόσιμου νερού έχουν ξεκινήσει οι διαδικασίες δημιουργίας μίας «Αδριάνειας Κοινότητας Κατοίκων Χαλανδρίου», που σκοπό και μέλημα έχει την επιστασία και βιωσιμότητα του Αδριάνειου υδραγωγείου σε όλες του τις διαστάσεις: σαν υδάτινο πόρο και υποδομή, σαν μνημείο και (ζωντανή) ιστορία, σαν αστικό περιβάλλον και κοινόχρηστο χώρο. Μέλη της κοινότητας είναι όλοι οι χρήστες του δικτύου μη-πόσιμου νερού, άλλοι ευαισθητοποιημένοι ή ενδιαφερόμενοι κάτοικοι του Δήμου, συλλογικότητες κατοίκων του Χαλανδρίου, αλλά και η ομάδα διαχείρισης του Τοπικού Αρχείου και η επιτροπή διοργάνωσης του Cultural HIDRANT.
Τέλος πρέπει να σημειωθεί ότι το Cultural HIDRANT αποτελεί ένα πρόγραμμα πιλοτικού χαρακτήρα. Στο σχεδιασμό του έχει λάβει υπόψη την προοπτική της (εγκεκριμένης πλέον) Ολοκληρωμένης Χωρικής Επένδυσης (ΟΧΕ), υπό την αιγίδα της Περιφέρειας, για την αξιοποίηση του Αδριάνειου υδραγωγείου σε όλη του την έκταση που διαπερνά οκτώ δήμους. Έτσι ανάμεσα στα παραδοτέα του προγράμματος είναι και η σύσταση του «Αδριάνειου Δικτύου Πολιτών και Κοινοτήτων» με τη συμμετοχή όσων ατόμων ή συλλογικοτήτων θα ήθελαν αν αναπτύξουν δράσεις γύρω από και για το Αδριάνειο υδραγωγείο. Η δημιουργία μίας ηλεκτρονικής πλατφόρμας σαν κοινή παρουσία, εργαλείο και χώρος του Δικτύου ετοιμάζεται επίσης από το Cultural HIDRANT, σε μία προσπάθεια αναζήτησης ενός μοντέλου συμμετοχής των πολιτών από το τοπικό στο διαδημοτικό επίπεδο και τους φορείς λειτουργίας και διαχείρισης για το Αδριάνειο που ετοιμάζονται.
Συνοπτικά η συμμετοχή των κατοίκων του Χαλανδρίου στα διάφορα στάδια του Cultural HIDRANT βρίσκεται στο επίκεντρο των καινοτομιών που προτείνει. Αυτή συμπεριλαμβάνει:
- Συμμετοχικά εργαστήρια σχεδιασμού στα σχολεία της πόλης.
- Συμμετοχή στην καταγραφή της ιστορίας και σχέσης του Χαλανδρίου με το Αδριάνειο Υδραγωγείο και δημιουργία διαχειριστικής ομάδας του Τοπικού Αρχείου, υπεύθυνης για τον εμπλουτισμό και επέκταση του με βάση τις ανάγκες και οράματα της τοπικής κοινότητας.
- Συνδιοργάνωση του HIDRANT festival και σύσταση επιτροπής που σε συνεργασία με το Δήμο θα αναλάβει τη διοργάνωση του.
- Τη δημιουργία της «Αδριάνειας Κοινότητας Χαλανδρίου».
- Τη δημιουργία ενός «Αδριάνειου Δικτύου Πολιτών και Κοινοτήτων» μέσω και μίας κοινής ηλεκτρονικής πλατφόρμας.
Έτσι η καινοτομία του Cultural HIDRANT δεν περιορίζεται, και κυρίως δεν αφορά, μόνο σε τεχνικές πλευρές και/ή μεταβάσεις -όπως είναι της μοδός- περιβαλλοντικών, χωρικών ή άλλων ζητημάτων που όμως δεν αγγίζουν, αν δεν χειροτερεύουν, τις σχέσεις εξουσίας ανάμεσα σε πολίτες/κατοίκους και δημοτικές αρχές. Για να είμαστε ειλικρινείς πολλές από τις καινοτομίες διαχείρισης αστικών χώρων, φυσικών πόρων (π.χ. αειφορία, τοπικοποίηση, κυκλική οικονομία κλπ.) στην ουσία αφορούν επανεισαγωγή σε σύγχρονες συνθήκες πατροπαράδοτων τρόπων συνύπαρξης με τη φύση και το χώρο εξοβελιστέες από λογικές μιας τεχνικής προόδου και ανάπτυξης με βάση το οικονομικό μόνο κέρδος, ώστε να πρέπει σήμερα να τις επανανακαλύψουμε ή και επανεφεύρουμε.
Αυτό που είναι βέβαιο είναι πως η μεγαλύτερη πρόκληση των καινοτομιών μετάβασης αφορά την αλλαγή συνηθειών διαβίωσης (κατανάλωσης, παραγωγής κλπ.) και καθημερινότητας ενός κρίσιμου συνόλου κατοίκων. Έτσι ώστε η όποια παρέμβαση και αλλαγή να είναι επιτυχής, παύοντας ταυτόχρονα να είναι καινοτόμα αλλά συνήθης πρακτική. Δηλαδή σε μικρότερο η μεγαλύτερο βαθμό το κρίσιμο μέγεθος για κάθε καινοτομία, ειδικά αν μιλάμε για το πεδίο της τοπικής αυτοδιοίκησης, δεν αφορά το τεχνικό της μέρος. Αφορά κυρίως τη δημιουργία συνθηκών και όρων που ευνοούν, όχι απλά τη συναίνεση και αποδοχή, αλλά τη συμμετοχή και ενεργή δράση των κατοίκων κάθε περιοχής.
Αυτό είναι που δοκιμάζεται με το Cultural HIDRANT. Η αναγνώριση των περιβαλλοντικών, πολιτιστικών, οικονομικών, χωρικών κλπ. ωφελειών που προκύπτουν δεν νοούνται σαν, ούτε αφήνονται απλά να είναι, παράγωγα τεχν(ολογ)ικών παρεμβάσεων των ειδικών (επιστημόνων, σχεδιαστών, τεχνικών, πολιτικών). Συνοδεύονται από μία σειρά πρακτικών αλλά και στόχων που διευκολύνουν την επ-ενέργεια των πολιτών πάνω στις σχεδιαζόμενες καινοτομίες και αλλαγές. Τόσο κατά το σχεδιασμό τους όσο και, κυρίως, μετά την υλοποίηση τους, στη διαχείριση των απτών αποτελεσμάτων τους. Με αυτή την έννοια επιχειρείται να δημιουργηθούν όροι -κουλτούρα, υποστηρικτικά εργαλεία και θεσμοί- όχι απλά συμμετοχής αλλά και συνυπευθυνότητας. Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση και καινοτομία του Cultural HIDRANT για τους φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
Η διάσταση αυτή είναι που δυνητικά μπορεί να τροποποιήσει, και άρα να καινοτομεί, στη δημιουργία άλλου τύπου σχέσεων ανάμεσα σε πολίτες/κατοίκους ενός δήμου και σε θεσμούς τοπικής εξουσίας και πολιτικής ισχύος. Αλλιώς η λογική της «υποχρεωτικής» προσαρμογής σε τεχνολογικές μεταβάσεις και καινοτομίες, ή λόγω αυτών, παρά το όποιο δίκαιο και ωφέλιμο της εφαρμογής τους (π.χ. κλιματική αλλαγή, αποτελεσματικότερη διοίκηση κλπ.) κινδυνεύουν να βιωθούν από αυτούς που θα κληθούν να προσαρμοστούν σε αυτές εχθρικά. Κινδυνεύουν να ενισχύσουν τόσο την συγκέντρωση εξουσίας όσο και την απο-τοπικοποίηση των διαδικασιών λήψεων αποφάσεων με την υποταγή τους και σε τεχνικές παραμέτρους ενσωματωμένες στις εφαρμοζόμενες καινοτομίες. Άρα θα ενισχύουν ακόμα περισσότερο την απόσταση, διάχυτη δυσαρέσκεια και αμφιβολία μίας διευρυνόμενης κοινωνικής πλειοψηφίας προς κάθε μορφή διοίκησης (τοπικής ή μη) και εξουσίας. Με κόστος την κοινωνική συνοχή, ισότητα, δικαιοσύνη και συμπεριληπτικότητα.
Μπορείτε να δείτε μία σύντομη παρουσίαση του Cultural H.ID.RA.N.T. εδώ https://culturalhidrant.eu/arthra/to-cultural-h-id-ra-n-t-se-15-lepta/
